Το χρονικό της πολιτειακής κρίσης που προέκυψε τον Ιούλιο του 1965 από τη διαμάχη του Γεωργίου Παπανδρέου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο.
Του Διονύση Ζακυνθινού
60 χρόνια συμπληρώνονται αυτές τις ημέρες από τα «Ιουλιανά», όπως καταχωρήθηκε στην ελληνική Ιστορία η πολιτειακή κρίση που προέκυψε τον Ιούλιο του 1965 από τη διαμάχη του Γεωργίου Παπανδρέου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο.
Ο Παπανδρέου επιθυμούσε να αντικαταστήσει τον έως τότε υπουργό, Πέτρο Γαρουφαλιά, και τον αρχηγό ΓΕΣ ,στρατηγό Ιωάννη Γεννηματά με ανθρώπους της εμπιστοσύνης του.
Το παλάτι δεν ήθελε κάτι τέτοιο. Ο Κωνσταντίνος αρνιόταν να υπογράψει το σχετικό διάταγμα, προβάλλοντας ως αιτιολογία τη φημολογούμενη εμπλοκή του γιου του, του Ανδρέα Παπανδρέου στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Η ουσία όμως ήταν ότι θα έχανε τους δικούς του ανθρώπους από ένα τόσο νευραλγικό υπουργείο.
Ο Πέτρος Γαρουφαλιάς (με τις πλάτες του παλατιού) αρνήθηκε να εγκαταλείψει το υπουργείο. Ο πρωθυπουργός άρχισε να ανταλλάσσει οξύτατες επιστολές με τον Κωνσταντίνο, συνολικά πέντε.
Στις 7 το απόγευμα της 15ης Ιουλίου 1965 πραγματοποιήθηκε στα ανάκτορα -σήμερα εκεί βρίσκεται το Προεδρικό Μέγαρο, στην οδό Ηρώδου Αττικού -, η τελευταία συνάντηση του Κωνσταντίνου με τον Παπανδρέου.
Διήρκεσε μόνο δέκα λεπτά και επιβεβαίωσε την προδιαγεγραμμένη ρήξη. Όταν ο βασιλιάς αρνήθηκε και πάλι να υπογράψει το διάταγμα, ο Παπανδρέου δήλωσε το περίφημο «πρωθυπουργός υπό απαγόρευσιν» και είπε προφορικά ότι θα παραιτηθεί την επόμενη μέρα. Κάτι που έκανε.
Μάλιστα ο βασιλιάς, 50 λεπτά αφότου έφυγε ο Παπανδρέου από τα ανάκτορα και χωρίς να έχει προηγηθεί γραπτή παραίτηση αυτού και της κυβέρνησης που εξέλεξε ο ελληνικός λαός με 52%, έκανε άλλο ένα τεράστιο ατόπημα.
Όρκισε νέα κυβέρνηση. Τον πρώτο αποστάτη πρωθυπουργό τον τότε πρόεδρο της Βουλής, Γιώργο Αθανασιάδη – Νόβα. Ο οποίος αν και μέλος της Ένωσης Κέντρου παρασκηνιακά είχε ειδοποιηθεί να είναι έτοιμος. Για το γεγονός αυτό ο κόσμος τον ονόμασε «κατεψυγμένο πρωθυπουργός».
Δηλαδή όπως τα φαγητά που έχουμε έτοιμα στην κατάψυξη και τα βγάζουμε, έτσι και εκείνος. Η πρώτη κυβέρνηση αποστατών ήταν τριμελής και περιλάμβανε τον βουλευτή και απόστρατο ναύαρχο Ιωάννη Τούμπα, υπουργό Δημοσίας Τάξεως, και το Σταύρο Κωστόπουλο, υπουργό Εθνικής Άμυνας. Τις επόμενες μέρες συμπληρώθηκαν και τα υπόλοιπα χαρτοφυλάκια, όλα από βουλευτές της Ένωσης Κέντρου.
Ο «ανένδοτος αγώνας»
Ο Γεώργιος Παπανδρέου κήρυξε αμέσως «ανένδοτο αγώνα» κατά της πρωτοφανούς συνταγματικής εκτροπής. Ο κόσμος έβραζε. Έξω στους δρόμους της Αθήνας καθημερινά γινόντουσαν γιγαντιαίες διαδηλώσεις που κατέληγαν όλες σε συλλήψεις και άγριο ξύλο από την αστυνομία.
Η λαϊκή οργή ξεχείλιζε κατά των ανακτόρων, του Κωνσταντίνου και της Φρειδερίκης. Ακούγονταν σε κάθε πορεία αντιβασιλικά συνθήματα, όπως το «Δε σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος». Σε μια από αυτές τις τεράστιες πορείες που πνίγηκαν στο αίμα, δολοφονήθηκε ψυχρά ο 25χρονος φοιτητής και στέλεχος της Αριστεράς, Σωτήρης Πέτρουλας.
Και ενώ οι δρόμοι έβραζαν, μέσα στη Βουλή μύριζε μπαρούτι.
Η κυβέρνηση Νόβα ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης στις 4 Αυγούστου. Κατά τη συζήτηση που προηγήθηκε στη Βουλή οι πιστοί στο Γ. Παπανδρέου βουλευτές φώναζαν και προπηλάκιζαν τους «αποστάτες». Το απόλυτο πανδαιμόνιο στα έδρανα. Τελικά ο Νόβας δεν κατάφερε να πάρει τις απαιτούμενες 151 ψήφους και η κυβέρνηση – μαριονέτα κατέρρευσε.
Το παλάτι όμως τα είχε όλα μελετήσει. Υπήρχε και εναλλακτικό σχέδιο. Αφού ο Νόβας δεν τα κατάφερε, ο Κωνσταντίνος έδωσε εντολή για να σχηματίσει κυβέρνηση στον Στέφανο Στεφανόπουλο, ένα μέλος του Ελληνικού Συναγερμού, το 1953, που βρέθηκε στην Ένωση Κέντρου το 1964 και μάλιστα ήταν και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης.
Ο Στεφανόπουλος θέλησε να παρουσιαστεί πιστός στην Ένωση Κέντρου και την νομιμότητα. Σε συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας, στις 9 Αυγούστου του 1965, δήλωσε ότι δεν επιθυμεί να σχηματίσει κυβέρνηση χωρίς την έγκριση του κόμματος. Έγινε αμέσως ψηφοφορία. Από τους 139 παρόντες βουλευτές της «ΕΚ» οι 113 ψήφισαν ότι θα στήριζαν μόνο μια κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Ο Στεφανόπουλος την επόμενη μέρα κατέθεσε την εντολή στον βασιλιά χωρίς να σχηματίσει κυβέρνηση. Και τότε μπαίνει σε εφαρμογή από το παλάτι, άλλο εναλλακτικό σχέδιο.
Και ένας αριστερός
Στις 18 Αυγούστου την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης παίρνει ο Ηλίας Τσιριμώκος. Ένας αριστερός πολιτικός με σημαντικούς αγώνες κατά την περίοδο της κατοχής. Μέλος του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ και αργότερα συνεργαζόμενος βουλευτής με την ΕΔΑ.
Η ΕΡΕ θεωρούσε τον Τσιριμώκο μέρος του «κομμουνιστικού κινδύνου». Λίγους μήνες πριν, τον Ιανουάριο του 1965, όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου τον είχε κάνει υπουργό, η ΕΡΕ είχε επιτεθεί με σφοδρότητα εναντίον του πρωθυπουργού.
Ο λόγος ήταν ότι είχε περιλάβει στην κυβέρνησή του ένα πρώην μέλος της «κυβέρνησης του Βουνού» (ΠΕΕΑ). Οι δεξιές εφημερίδες μάλιστα έκαναν λόγο για «νομιμοποίηση του ΚΚΕ» και «υποδούλωση στην ΕΔΑ». Εννιά μήνες αργότερα οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι του έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης ως πρωθυπουργό.
Αλλά και ο ίδιος ο Τσιριμώκος είχε έναν αντιφατικό ρόλο και συμπεριφορά. Μετά την παραίτηση Παπανδρέου είχε πάει ως αντιπρόσωπός του στη Θεσσαλονίκη και σε μεγάλη συγκέντρωση στις 28 Ιουλίου είχε καταγγείλει τη συμπεριφορά του βασιλιά και το σχηματισμό κυβέρνησης από τον Νόβα.
Είχε μιλήσει για «καταρράκωση του δημοσίου βίου» και απόπειρα επαναφοράς της ΕΡΕ στην κυβέρνηση παρά το γεγονός ότι ο λαός την είχε καταψηφίσει. Τρεις εβδομάδες αργότερα όμως δέχθηκε ο ίδιος να σχηματίσει κυβέρνηση παρά την αντίθεση του Γ. Παπανδρέου, και με τη στήριξη της ΕΡΕ.
Στις 28 Αυγούστου γίνεται ψηφοφορία για την εμπιστοσύνη της Βουλής. Η κυβέρνηση Τσιριμώκου καταψηφίζεται και αυτή με ψήφους 159 κατά – 135 υπέρ. Υπέρ ψήφισαν οι 98 βουλευτές της ΕΡΕ αλλά και 37 (αποστάτες) βουλευτές της Ένωσις Κέντρου.
Στεφανόπουλος ξανά
Την ίδια στιγμή ο Γεώργιος Παπανδρέου ζητούσε να διοριστεί υπηρεσιακή κυβέρνηση και να ξαναγίνουν εκλογές. Κάτι το οποίο το παλάτι απέφευγε γιατί το κλίμα ήταν τέτοιο που θα επέστρεφε ακόμη ισχυρότερος ο Παπανδρέου.
Επιστροφή στον Στεφανόπουλο, λοιπόν. Το παλάτι καταφέρνει να του εξασφαλίσει πλειοψηφία. Οι ψήφοι εμπιστοσύνης ήταν 152 υπέρ και 148 κατά.
Στην κυβέρνηση μετείχαν, επίσης, και οι πρωτεργάτες, όπως οι Τσιριμώκος και Νόβας, ως αντιπρόεδροι, και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ως υπουργός Συντονισμού και Οικονομικών. Από την παντοδύναμη Ένωση Κέντρου των εκλογών του 1964, είχαν απομείνει 126 από τους 171 βουλευτές.
Οι συνέπειες
Η πρώτη συνέπεια της «αποστασίας» ήταν η πολιτική αστάθεια που δημιουργήθηκε. Το μεγαλύτερο κόμμα, η Ένωσις Κέντρου ασπάστηκε και βασικά στελέχη της αποχώρησαν.
Αλλά η πιο σημαντική συνέπεια ήταν η απαξίωση της πολιτικής και των πολιτικών και η εξουδετέρωση της άμυνας του συστήματος απέναντι σε πολιτειακές εκτροπές. Αυτή η απαξίωση και η άμβλυνση των μηχανισμών άμυνας εξέθρεψαν και επέτρεψαν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και την επτάχρονη δικτατορία που ακολούθησε.